Có thể nói, Tháp bà Ponagar là đặc trưng cho sự giao thoa của hai dòng văn hóa tín ngưỡng Việt-Chăm. Cho đến nay, cách thức xây dựng các tháp Chăm vẫn còn là một câu hỏi lớn với nhiều giả thiết. Người ta thắc mắc, qua nhiều biến cố, thăng trầm mà các di tích trên vẫn còn bền bỉ, nguyên vẹn cũng là một điều hiếm thấy. 

Theo truyền thuyết, Ponagar là nữ hải thần của người Chăm, thể hiện tục thờ Mẫu trong phong tục Chăm. Họ gọi bà là Bà mẹ xứ sở. Bà có công giáo hóa dân chúng, dạy dân trồng trọt, là vị thần bảo hộ cho cộng đồng Chăm. 

Nhìn từ dưới chân tháp, tôi bị bất ngờ bởi những bậc thang dài dẫn lên tầng giữa của khu quần thể di tích. Tầng giữa gồm hai hàng cột xây bằng gạch nung sừng sững được gọi là Bình Đài, hay Thiền Đình Mandapa, là nơi người Chăm chuẩn bị lễ vật, tịnh tâm trước khi tiến hành các nghi thức dâng lễ. 

Điều đặc biệt của Tháp Bà Ponagar là sự xuất hiện của cả 2 tôn giáo lớn là Phật Giáo và Bà la môn ảnh hưởng từ Ấn Độ. Một vị thần tối cao được người Chămpa tôn sùng nhất đó chính là thần Shiva được thờ trong ngôi đền tháp trung tâm, và coi ông là trung tâm vũ trụ.

Phía sau tháp chính, những điệu múa Chăm trong tiếng trống ghi-năng hòa cùng tiếng kèn sharanai rộn ràng. Gây ấn tượng với tôi nhất là tiết mục múa Vũ nữ Ápsara. Có thể nói, hình ảnh Áp sa ra trên các phù điêu Chăm có một chất riêng của nó không lẫn vào đâu so với phong cách điêu khắc của Campuchia, hay Indonesia. Và một điểm độc đáo nữa trong văn hóa Chămpa, đó là tín ngưỡng phồn thực, họ thờ hai biểu tượng Linga và Yoni tượng trưng cho tính dương và âm.

Đây là biểu tượng về niềm tin, năng lực sáng tạo của Shiva, sự hòa hợp âm dương để vạn vật được sinh sôi nảy nở. Phải chăng cũng có đôi nét tương đồng với thuyết âm dương người Việt, như Thái cực sinh lưỡng nghi, lưỡng nghi sinh tứ tượng, tứ tượng sinh bát quái, từ đó sinh muôn hình vạn trạng như hình bát giác trên cột Bình Đài.

Tượng Bà được đặt trong tháp chính, có tuổi thọ cũng trên 1000 năm, làm bằng đá, được xem là hồn thiêng của Tháp bà Ponagar. 

Tháp Ponagar lung linh, huyền ảo trong ánh đèn, nhìn từ xa xa như một viên bảo ngọc trên cao. Bốn ngọn tháp nổi bật, vừa uy nghiêm, vừa hiền hậu.

Ngày nay, trong Tháp bà Ponagar, những phong tục người Việt đang làm mất dần những nét đặc trưng trong văn hóa Chămpa cần được bảo tồn. 

Việc trùng tu di sản cũng đang có những bất cập khi những viên gạch tôn tạo bị lệch so với kiến trúc nguyên bản của Tháp bà. Đâu đó, vẫn còn những hệ lụy của việc phát triển du lịch ồ ạt tại Nha Trang.

Hãy để Ponagar như một câu chuyện huyền ảo, huyền ảo theo cách mà Shiva sáng tạo vạn vật. Hãy để Amư Nhân ôm đàn hát, thổi hồn Chăm, đón ánh sao đêm thấy Chế Bồng Nga. Để du khách đến đây luôn được đắm chìm trong những giai điệu "Ngủ quên trong phiến đá Ápsara /Bàn tay người nghệ sĩ hóa thân ngà"....