• Ý nghĩa hình tượng Rắn thần Naga

Tiếp biến Naga giữa người Chăm, Ấn Độ và Khmer trên miền đất Võ

Nằm giữa dải đất miền Trung Việt Nam, Bình Định là nơi hội tụ của những tinh hoa văn hóa cổ xưa trong gần 5 thế kỷ (Thế kỷ XI - Nửa sau thế kỷ XV). Trong đó có giai đoạn gọi là Vijaya, giữ vai trò là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của vương quốc Chăm Pa.

Người Chăm Pa đã để lại cho Bình Định nhiều dấu ấn kiến trúc tôn giáo với 8 cụm tháp, 14 ngôi tháp uy nghi hùng vĩ, vẫn trường tồn qua năm tháng như ngạo nghễ thách thức thời gian. Kèm theo những công trình kiến trúc là hàng ngàn tác phẩm nghệ thuật điêu khắc, mỗi hiện vật ẩn chứa một vẻ đẹp riêng, độc đáo, hấp dẫn kỳ lạ.

Cụm tháp Dương Long (huyện Tây Sơn) là một trong 8 cụm tháp, 14 ngôi tháp uy nghi hùng vĩ, vẫn trường tồn qua năm tháng mà người Chăm Pa đã để lại cho Bình Định nhiều dấu ấn kiến trúc nguyên vẹn. 

Tháp Dương Long là một trong số các di tích kiến trúc tháp cổ Chăm Pa còn lại trên đất Bình Định tạo lạc tại xã Tây Bình, huyện Tây Sơn. Cụm tháp này nổi bật không những ở kích thước đồ sộ nhất hiện nay mà còn ở hình dáng đặc biệt của từng kiến trúc. Đây là cụm tháp chịu ảnh hưởng nghệ thuật Khơme rõ nét nhất. Một trong những yếu tố thể hiện sự ảnh hưởng đó chính là hình tượng rắn Naga.

Trải qua ba lần khai quật tại tháp Dương Long với mục đích trùng tu, tôn tạo vào các năm 2006, 2007 và 2008, các nhà khảo cổ học đã phát hiện số lượng lớn hiện vật điêu khắc đá mà phần lớn thể hiện đề tài rắn Naga. Trong đó, có một bức tượng có thể hiện hình tượng rắn có kích thước tương đối lớn được tạo hình rất khác so với các hiện vật còn lại tại tháp Dương Long và hiện được lưu giữ trong kho của Bảo tàng tỉnh Bình Định.

Pho tượng rắn phát hiện tại tháp Dương Long này được tạo từ chất liệu đá cát kết, có kích thước còn lại cao: 68 cm; rộng: 60 cm; dày: 48 cm, được phát hiện trong đợt khai quật năm 2006.

Hiện vật thể khối, dưới hình dạng tượng tròn nhưng bị vỡ chỉ còn lại một phần thân dưới của con rắn. Hình tượng con rắn được thể hiện với tư thế cuộn tròn lên cao, chỉ còn thấy được ba vòng, chính giữa thân rắn có đường gờ nổi tạo thành sống lưng, trên thân khắc chìm những chiếc vảy hình vòng cung, phần đuôi rắn thu nhỏ dần uốn cong đưa lên phía trước. Đây là hiện vật dưới dạng tượng tròn duy nhất được tìm thấy trong lần khai quật năm 2006' (Theo tư liệu của Bảo tàng tỉnh Bình Định -Đinh Bá Hòa 2006, 96-97).

Theo bách khoa toàn thư, Naga là một vị thần hay một sinh vật dạng rắn hổ mang có cái đầu bạnh lớn, là chúa tể của loài rắn. Chúng là loài rắn lớn nhất, nọc độc khủng khiếp nhất, có khả năng giết 20 người hoặc một con voi lớn trưởng thành.

Truyền thuyết Naga là sự tích hợp với những tín niệm bản xứ như Ấn Độ, Khmer, Chăm Pa… để trở thành những linh vật, vị thần hàm chứa nhiều đặc điểm và tính chất phồn tạp khó có thể nói. Nhưng điểm chung duy nhất ở Naga có thể tìm thấy trong tất cả các thuyết của Phật Giáo, phổ biến hầu hết các quốc gia châu Á đặc biệt là ở Đông Nam Á.

Hàng ngàn mảnh đá chạm thu được ở tháp Dương Long trong đợt khảo cổ học năm 2006, có từ 70% đến 80% chạm hình rắn thần Naga.

Theo ông Nguyễn Thanh Quang, Phó Giám đốc Bảo tàng Bình Định, Trưởng phòng Nghiệp vụ văn hóa Sở VH-TT Bình Định đồng thời là thành viên của Hội khoa học lịch sử Bình Định, nguồn gốc rắn thần Naga trong văn hóa Chăm Pa phải kể đến do hoàn cảnh lịch sử.

Vào khoảng thế kỷ XII, XIII, xảy ra nhiều cuộc chiến giữa Vương quốc Chăm Pa với Vương quốc Angkor của người Khmer. Và sau đó vương quốc Chăm-Pa đã từng bị Vương quốc Angkor xâm chiếm.

Vốn sẵn tín ngưỡng bản địa thờ rắn thần Naga của người Khmer, nên hình tượng rắn Naga đã hiện diện trong văn hóa Chăm Pa trước khi chịu ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ.

Tượng điêu khắc rắn thần Naga tìm thấy ở tháp Dương Long được chạm khắc chi li, cầu kỳ, đa dạng, trang trí khá đậm đặc từ xung quanh chân tháp lên đến các cửa giả, cửa chính, các ô khám và viền xung quanh các tầng mái, được thể hiện bằng nhiều kích cỡ, nhiều bố cục khác nhau. Có rắn 5 đầu, rắn 3 đầu, 1 đầu…

“Hàng ngàn mảnh đá chạm thu được ở tháp Dương Long trong đợt khảo cổ học năm 2006, có từ 70% đến 80% chạm hình rắn.

Trong hàng trăm tác phẩm điêu khắc có giá trị tìm được, thì hình tượng rắn cũng chiếm đa số. Thật ít có ngọn tháp Chăm nào trang trí nhiều hình tượng rắn đến như vậy. Có thể nói rắn Naga tháp Dương Long là một hiện tượng đặc biệt trong điêu khắc cổ Chăm Pa”, ông Nguyễn Thanh Quang cho hay.

Hình tượng rắn Naga trang trí nhiều ở tháp Dương Long đã nói lên quá trình giao lưu và tiếp biến văn hóa giữa người Chăm, người Ấn Độ và người Khmer. Và dù thể hiện dưới bất kỳ hình tượng nào, thì rắn Naga vẫn là biểu tượng của nguồn nước và những quyền năng mà thiên nhiên ban tặng cho con người lúc bấy giờ, là linh thần được sùng bái, tôn thờ trong văn hóa Chăm Pa.

Cặp tượng chim thần Garuda diệt rắn Naga tìm thấy ở Bình Định được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Bảo vật Quốc gia năm 2017.

Không chỉ có tháp Dương Long, rắn thần Naga còn được tìm thấy trên tượng Phật bằng đồng tại tháp Bánh Ít (Tuy Phước), tượng Phật chùa Sơn Long (Quy Nhơn), tượng Phật tại tháp Dương Long (Tây Sơn) mang ảnh hưởng nghệ thuật Khmer

Rắn Naga tượng trưng cho chu kỳ thời gian giống như Ouroboros của người Hy Lạp. Có lẽ cũng nên nhận thấy sự tương đồng giữa Nâga và Uraeus, con rắn hổ mang trên trán Pharaon, con vật tập trung đặc tính của mặt trời, mang lại sự sống và sinh sôi, nhưng cũng có thể giết chóc, hủy diệt bằng cách làm khô héo hay thiêu đốt.

Biến thiên tạo hình rắn Naga

Việc phát hiện pho tượng rắn tại tháp Dương Long có niên đại đầu thế kỷ XIII đã bổ sung thêm những nhận thức mới không chỉ về yếu tố Phật giáo của tháp Dương Long mà còn phản ánh quá trình tiếp thu văn hóa, khi mà giai đoạn này nghệ thuật Khmer không chỉ tác động đến kiến trúc và điêu khắc mà còn đến tôn giáo.

Từ đó làm đa dạng thêm bản sắc văn hóa Chăm Pa trên vùng đất Bình Định. Đồng thời, cho thấy Phật giáo đóng vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của người Chăm Pa tại vùng đất Vijaya, hiện hữu một cách xuyên suốt trong chiều dài lịch sử của Vương quốc Chăm Pa bên cạnh Bàlamôn giáo.

Theo bách khoa toàn thư, Naga được tìm thấy đầu tiên trong truyền thống văn hóa Hindu có nguồn gốc từ Ấn Độ giáo. Trong tiếng Phạn Naga còn có nghĩa là hủy bỏ mọi tội ác.

Đối với người Ấn Độ, quan niệm Nagar là linh hồn thiên nhiên, bảo vệ các con suối, giếng nước và các con sông, rắn Naga là biểu trưng cho sự thịnh vượng, thần bảo vệ mùa màng, mang nước tưới cho ruộng vườn.

Về hình tướng, Naga thường được thể hiện dưới dạng nửa người (từ hông trở lên) và nửa còn lại là dạng rắn cuộn. Hầu hết Naga có màu trắng, một mặt hai tay, hai bàn tay chắp lại thành kính hoặc làm cử chỉ dâng hiến châu báu. Chúng có một, ba, năm, bảy cái mào đầu hay bảy con rắn nhỏ ngóc lên như một cái mào trên đầu Naga và những con rắn này có màu sắc tương ứng với năm đẳng cấp của Naga theo năm đẳng cấp trong xã hội Ấn Độ truyền thống.

Tuy nhiên, đối với người Khmer thì Naga có truyền thuyết gắn liền với thời lập quốc của họ. Rắn Naga tượng trưng cho vị thần Siva tối cao, nắm trong tay sự hủy diệt và tái sinh.

Thuyết kể rằng, vị vua đầu tiên lãnh đạo Vương quốc Chân Lạp là Kampu, là người tài giỏi, có đức độ, được nhân dân yêu mến, sùng kính như vị thần. Vua Kampu đã kết hôn với một công chúa cô cùng thông minh, kiều diễm và xinh đẹp.

Vợ chồng Kampu đã lãnh đạo nhân dân, kết nối các bộ lạc, lập nên Vương quốc Chân Lạp. Biết ơn nàng công chúa, sau này, các vị vua thế hệ sau, khi xây dựng các cung điện, đền thờ, chùa chiền, các công trình tâm linh, đều đắp tượng rắn Naga để thờ, xem đó là vị thần canh giữ chốn linh thiêng.

Rắn Naga của người Khmer cuộn tròn lấy cái gốc của trục thế gian, biểu trưng cho sự sinh thành, phát triển và hủy diệt, nâng đỡ và ổn định thế giới. Hình dạng uốn lượn của rắn Naga tạo nên những cung vòm quanh các tiền cột, những lan can quanh các hồ nước và lối đi. Những lối đi đó thường được gọi là "cầu Naga", nhưng trong mọi trường hợp thân hình dài tượng trưng cho cầu vồng nối liền thiên giới và hạ giới.

Trong các di tích để lại của Vương quốc Chăm Pa, rắn thần Naga xuất hiện ở khắp nơi từ chân đến cổng và đến các bức tường...

Trong Phật giáo, rắn Naga là hình tượng khá đa dạng, được phổ biến trong Phật thoại và trong nghệ thuật tạo hình Phật giáo ở hầu hết các quốc gia châu Á. Rắn Naga có nhiều thần thông hành sự theo nghiệp ác, nhưng nhờ ảnh hưởng của Phật thì Naga hoàn toàn được thiện hóa.

Minh chứng quan niệm rõ trong các mô típ trang trí hình đầu rắn Naga rất hung dữ nhưng lúc nào, ở mọi nơi cũng thấy Naga quay đầu xuống để tỏa vẻ thuần phục trước oai lực của phật giáo. Điều đó còn có nghĩa, phật giáo có những điều đặc biệt trong quá trình độ thế và cảm hóa thế gian.

Naga trong phật giáo được miêu tả dưới dạng một con rắn ngóc những cái đầu lên cao, bành mang phủ che nắng mưa cho Phật tu khổ hạnh dưới chân cội Bồ Đề. Điều này thường thấy ở tranh, tượng mô tả Phật thiền định ngồi trên những vòng tròn cuốn của rắn Naga.

Trong những ngôi chùa, hay những công trình cổ liên quan đến phật giáo, rắn thần Naga xuất hiện khắp nơi, từ cổng chùa, đến nóc chùa, đầu đao, trên những cánh cửa tủ đựng kinh sách với ý nghĩa bảo vệ Phật khỏi tà ma ngoại đạo. Thậm chí trên những chiếc xe tang luôn có hình ảnh rắn Naga, để đưa linh hồn người chết về cõi Niết Bàn.

Hình tượng rắn Naga có nhiều cách tạo hình như 3 đầu, 5 đầu, 6 đầu, 7 đầu và 9 đầu. Rắn 3 đầu tượng trưng cho thiên – địa – nhân; 5 đầu là kim – mộc – thủy – hỏa – thổ; 6 đầu biểu trưng cho nữ giới, trái đất, thể xác và sự chết chóc, 7 đầu tượng trưng cho sự đắc đạo trong tu hành và 9 đầu chính là con đường dẫn lên thiên đàng.

Xuất phát từ nhận thức trên, rắn đã trở thành một giá trị của biểu tượng đầy ý nghĩa, vừa mang giá trị tinh thần cao, mang lại sự bình an trong cuộc sống của đồng bào Khmer, vừa có vai trò như một họa tiết hoa văn được thể hiện trong điêu khắc kiến trúc chùa chiền, trên các phù điêu đền tháp hoặc trên những nông cụ, với ý nghĩa được xem là niềm tin và sự may mắn.

Hình tượng rắn thần Naga 5 đầu được UBND tỉnh Bình Định mô phỏng trong cụm linh vật chào xuân Ất Tỵ 2025.

Ngày 21/1/2025, UBND tỉnh Bình Định đã trình làng cụm linh vật mừng xuân Ất Tỵ 2025 tại Quảng trường Nguyễn Tất Thành, TP Quy Nhơn. Cụm linh vật năm nay của Bình Định là những câu chuyện lịch sử kết nối hiện tại, tương lai trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.

Điểm đặc biệt của cụm linh vật Bình Định là lấy hình tượng cụm tháp Dương Long (tọa lạc trên đỉnh đồi tại xã Tây Bình, huyện Tây Sơn) với chiều cao 7,5m để làm phông nền chủ đạo. Đây là Di sản văn hóa vật thể đặc biệt cấp quốc gia và cũng là cụm tháp bằng gạch cao nhất Đông Nam Á hiện còn.

Phía trước hình tượng cụm tháp Dương Long là biểu tượng linh vật lấy cảm hứng từ tạo hình Rắn thần Naga 5 đầu cao 5m, mô phỏng sinh động và mang nét đặc sắc của văn hóa Chăm Pa.