Bengal cổ đại là một trung tâm chính của Phật học, nghệ thuật và chủ nghĩa đế quốc; quả thực, Phật giáo là nền tảng của di sản văn hóa và ngôn ngữ của Bengal - bài thơ đầu tiên ở Bengali là Charyapada, được sáng tác bởi Chư tôn đức Tăng già Phật giáo thời bấy giờ.

Theo các học giả đương đại, thuật ngữ Dharma trong tiếng Bengal có nghĩa là "Bauddha Dharma" (Buddhadharma) hoặc Phật giáo và thuật ngữ Dharmapuja có nghĩa là "Buddhapuja". Khi Phật giáo bắt đầu suy tàn ở nhiều nơi khác nhau của Ấn Độ, nơi trú ẩn cuối cùng của Phật giáo là ở Bengal.

Từ thời xa xưa, du khách và người hành hương đã mong muốn khám phá Bengal bởi các ngôi danh lam cổ tự nguy nga tráng lệ, bảo tháp, đại hùng bảo điện và thiền đường, giảng đường... Qua nhiều lứa tuổi, những du khách như vậy đã là một nguồn thông tin có giá trị và đã ghi lại bằng chứng trong các tác phẩm du lịch của họ. Nếu chúng ta chỉ nghiên cứu bằng chứng khảo cổ học về quá khứ của Phật giáo, chúng ta có thể đưa ra các kết luận sai lầm bởi nếu văn học Phật giáo, văn học, tranh hoạ, điêu khắc cũng không được nghiên cứu tương xứng thì linh hồn của Phật giáo hay trí tuệ của đức Phật sẽ là bất khả tư nghì.

Thời đại Phật giáo không chỉ đề cập đến đời sống của đức Phật. Có ý nghĩa hơn nó biểu thị thời đại đã mang lại hiệu quả cho hiện tượng Phật giáo. Phật giáo có một di sản phong phú ở Bengal cổ đại, nở rộ trong triều đại Pala (750-1174 CE), nhưng nó đã có nguồn gốc thậm chí còn sớm hơn, bắt đầu từ thời Hoàng đế Ashoka (268-232 trước kỷ nguyên Tây lịch), một trong những hoàng đế Ấn Độ kiệt xuất, Hoàng đế Ashoka toàn thắng trong một loạt các cuộc chinh phạt và đã cai trị phần lớn vùng Nam Á, từ Afghanistan cho đến Bengal hiện nay và đi sâu đến miền Nam tận Mysore. Là một quân vương ủng hộ Phật giáo, ông đã lập nhiều bia đá ghi lại những thánh tích trong cuộc đời Phật Thích Ca Mâu Ni và theo truyền thống Phật giáo, tên ông gắn liền với việc lưu truyền Phật giáo.

Phật giáo bắt đầu suy giảm từ thế kỷ 12 và cuối cùng hoàn toàn biến mất khỏi Bengal. Để hiểu bản chất thực sự của Phật giáo ở Bengal cổ đại, chúng ta phải xem không chỉ các di sản văn hóa ở Tây Bengal ngày nay, chúng ta cũng cần phải có ý tưởng về những người ở Bangladesh.

Ngày nay, Bangladesh được thừa nhận là một quốc gia tôn trọng sự hài hòa giữa các tôn giáo, mặc dù một số vấn đề thỉnh thoảng được thêm vào lời xác nhận đó. Tuy nhiên, chính phủ cho rằng, Bangladesh có đủ lịch sử và truyền thống để làm cho nó thành một vùng đất của sự hài hòa và giao lưu văn hóa. 

Ví dụ tốt nhất về sự hòa hợp tôn giáo và giao lưu văn hóa được tìm thấy nơi việc tổ chức lễ hội Pahela Baisakh (Ngày năm mới Bangla). Đây là dịp thu hút mọi người từ tất cả các tầng lớp xã hội và cũng là ngày mang màu sắc lễ hội nhiều hơn bất kỳ lễ hội tôn giáo của bất kỳ cộng đồng nào trên thế giới.

Các hiện vật từ cuộc khai quật khảo cổ gần đây của Mogalmari ở Tây Bengal:

1. Thành phố Cổ đại Mahasthangarh:

Đây là một khu khảo cổ được thành lập năm 2500 trước kỷ nguyên Tây lịch, ở bờ phía tây của sông Karatoya, bên cạnh đường Bogra-Rangpur và cách thành phố Bogra 18km về phía bắc. Địa điểm ngoạn mục này là một cột mốc hùng vĩ, được bao phủ bởi những khu vực xung quanh. Ngoài khu vực được bảo vệ, các tàn tích cổ đại khác trong hình bán nguyệt với bán kính khoảng tám cây số. Một số khu vực bị cô lập - bao gồm ngôi già lam cổ tự Govinda Bhita, đèo Khodai Pathar, Mankalir Kunda, Parasuramer Bedi và Jiyat Kunda - bao quanh thành phố được bảo vệ.

Mahasthangarh, trước đây là thành phố cổ Pundranagar, là nơi có nhiều tu viện nghiên cứu Phật học nổi tiếng trong khu vực.

Thành phố được cho là cái nôi giúp lan truyền niềm tin Phật giáo sang Đông Nam Á. Đây là địa điểm khảo cổ lâu đời nhất, được xây dựng từ giữa thế kỷ thứ 4 và thứ 7 trước Công nguyên và là nơi thu hút nhiều khách du lịch. Quỹ di sản toàn cầu cho biết hiện nay địa điểm này đang bị đe dọa bởi nạn cướp bóc và người dân địa phương đã và đang ăn cắp những viên gạch cổ để sử dụng cho mục đích của riêng họ.

Ngôi đại già lam Somapura Mahavihara, tọa lạc ở Paharpur, Badalgachchi, Naogogaon, Tây Bắc Bangladesh, một trong những Trung tâm Phật giáo lớn nhất Nam Á, là thành tựu nghệ thuật độc đáo, ảnh hưởng đến nhiều trung tâm Phật giáo lớn khác trên thế giới. Đây cũng là địa điểm khảo cổ học quan trọng nhất tại Cộng hòa Nhân dân Bangladesh, được UNESCO công nhận là di sản thế giới năm 1985.

Lịch sử thánh tích Phật giáo này từng là một trong 5 địa điểm tự viện Phật giáo lớn nhất ở Bengal và Magadha cổ đại (cùng với Vikramashila, Nalanda, Odantapurā và Jaggadala). Ngôi đại già lam cổ tự Somapura Mahavihara được xây dưới thời các vị vua của đế chế Pala (khoảng 770-810). Ông là người kế vị Devapala và đã cho xây dựng sau khi chinh phục được vùng Varendra. 

Vào thế kỷ 11, tu viện bị thiêu hủy trong một cuộc chiến tranh. Phải một thời gian khá lâu sau đó, tu viện được cải tạo lại và xây dựng thêm một đền thờ Arya Tara. Sau đó, nơi đây trở thành tu viện, là nơi ở và làm việc của nhà truyền bá Phật giáo Atiśa Dīpaṃkara Śrījñāna cùng nhiều nhà sư, nhà truyền bá Phật giáo, học giả. Dưới thời đế chế Sena, tu viện dần bị suy thoái và bị bỏ rơi vào thế kỷ 13 và sau đó là bị chiếm đóng bởi những người Hồi giáo. Mặc dù vậy, quy mô kiến trúc của tu viện khá còn nguyên vẹn.

Phế tích có diện tích 110.000m2, là trung tâm tôn giáo truyền bá Ấn Độ giáo, Phật giáo, Kỳ Na giáo (đạo Jainism) và Hindu giáo. Cấu trúc của nó là một tứ giác khổng lồ mỗi cạnh dài 275m, với một ngôi đền trung tâm hình chữ thập cùng các khu liên hợp ở phía Bắc và một bức tường bao quanh dày 5m, cao từ 3 - 5m, với tổng cộng 177 địa điểm nhỏ là các tịnh xá, bảo tháp, đền thờ và nhiều công trình phụ trợ. 

Cách bố trí cùng các trang trí chạm khắc bằng đá và đất nung ảnh hưởng tới các kiến trúc Phật giáo khác ở cả Miến Điện, Campuchia và Indonesia. Tòa tháp trung tâm là một cấu trúc thượng tầng nhưng đến này đã bị phá hủy, chỉ còn lại các tầng bậc tháp dẫn lên trên cùng các tác phẩm nghệ thuật đất nung vô cùng ấn tượng đại diện cho nghệ thuật trang trí chạm khắc của Phật giáo.

Ngày nay, nơi đây là địa điểm tham quan hấp dẫn khác du lịch khi tới Bangladesh. Ngôi đại già lam Shalaban vihara, tọa lạc tại Camilla, Mainamati, Bangladesh, một trong những ngôi cổ tự Phật giáo nổi tiếng nhất ở tiểu lục địa Ấn Độ, một trong những khu khảo cổ quan trọng nhất trong cả quốc gia Bangladesh.

Vào cuối thế kỷ thứ 8, đức Quốc vương Shri Bhavadeva (Vobodev) đã sắc lệnh cho kiến tạo ngôi đại già lam Shalaban vihara tại Mainamati. Việc khai quật khảo cổ bắt đầu từ thập niên 1980. Những phát hiện từ các cuộc khai quật tại ngôi cổ tự này rất phong phú và có giá trị bao gồm 7 tấm khắc bằng đồng, khoảng 350 tấm khắc bằng vàng và một số lượng lớn các mẫu vật điêu khắc bằng đá, đồng và đất nung, các mảng điêu khắc bằng đất nung được tìm thấy ở cả nơi khác. Hầu hết các cổ vật tìm được đều bảo lưu trong Bảo tàng Mainamati ngày nay.

Đây là một tự viện Phật giáo khép kín, nơi Chư tôn đức Tăng già sinh hoạt, tu học. Đây cũng là học viện Phật giáo thời kỳ đầu. Sinh viên từ nhiều nơi đến đây để học tập và thiền định. Trong thời gian tu học, sinh viên lưu trú trong các tăng xá được xây quanh ngôi đại già lam Shalaban vihara. Hiện là một khu rừng cằn cỗi và một trong những điểm du lịch lớn nhất ở Bangladesh.

Ngôi già lam Jagaddala Mahavihara, có niên đại thời Trung cổ và chuyên về Phật giáo Kim Cương thừa. Đây là một địa điểm học tập tại Varendra, một khu vực thuộc vùng Bengal cổ đại hiện nay thuộc Bangladesh, được thành lập bởi một trong những vị vua sau của triều đại Pala - có lẽ là vua Ramapala (1082-1124). Các nhà khảo cổ học đã khai quật được các tấm bia đất nung, gạch trang trí, móng, một phôi bằng vàng và những bức tranh bằng đá của Tara, Jhambala, Atisa Dipamkara Srijnana và đức Phật Thích Ca Mâu Ni.

Wari-Bateshwar, Narsingdi, một huyện thuộc phân khu Dhaka, Bangladesh, địa điểm của một thành phố pháo đài cổ từ năm 450 trước kỷ nguyên Tây lịch, vào triều đại Maurya. Những tàn tích 2.500 năm tuổi đã được khai quật, gần con đường cũ của sông Brahmaputra, một khám phá khảo cổ học lớn ở Nam Á. Nó thách thức những khái niệm ban đầu về nền văn minh đô thị Bengal cổ đại, được cho là trung tâm thương mại quốc tế trong tuyến con đường tơ lụa, là một mạng lưới các tuyến thương mại cổ xưa có liên quan đến sự tương tác văn hóa từ nhiều thế kỷ qua các khu vực của lục địa châu Á nối Đông và Tây.

Khoảng 4km từ Wari-Bateshwar ở Shivpur Upazila trong một ngôi làng có tên là Mondirbhita đã tìm thấy một ngôi già lam cổ tự. Trong một ngôi làng khác có tên là Jankhartek, một ngôi đại già lam cổ tự được phát hiện, cho thấy cư dân Wari-Bateshwar là Phật giáo đồ. 

2. Nhà hát cho liên hoan di sản Phật giáo đầu tiên được tổ chức cùng với cuộc khai quật

Các địa điểm di sản Phật giáo ở Tây Bengal

* Tamralipti: một thành phố hải cảng cổ đại và một trong những vương quốc quan trọng nhất của Phật giáo đã đến thăm tu viện Phật giáo, theo quyển Phật Quốc Ký - ký sự về các nước theo đạo Phật của cao tăng Pháp Hiển (337-422) ghi chép, ngài đã từng hành hương chiêm bái tại thành phố cảng cổ đại Tamralipti và đã viếng thăm 24 tu viện Phật giáo. Đến thế kỷ thứ VII, ngài Huyền Trang đã đến thăm các vùng khác nhau của Bengal, tại Tamralipti, ngài đã viếng thăm 10 tu viện Phật giáo với 1.000 vị tăng sĩ.

Những khai quật khảo cổ tại Mainamati, huyện Comilla đã phát hiện thấy tu viện Salvana, nơi lưu lại những tàn tích của tu viện lịch sử Kanakastupa, nơi ngài Huyền Trang đã từng đến thăm. Thành phố hải cảng cổ đại Tamrolipti đã được kết nối thông qua các tuyến đường biển và sông nước và có quan hệ thương mại với các vương quốc trong và ngoài tiểu lục địa.

* Ngôi đại già lam Raktamrittika Mahavihara: tọa lạc tại Karnasubarna thủ phủ cổ đại Shashanka, thời vua Shashanka, ông đã tạo ra thực thể chính trị riêng biệt đầu tiên ở Bangal thống nhất, được gọi là Vương quốc Gouda (590-625), một nhân vật chính trong lịch sử Bangal. Nơi đây là tàn tích của trường Đại học Phật giáo, nơi Tam tạng Pháp sư Huyền Trang đã từng đến viếng thăm. Ngài quan sát thấy ngôi cổ tự này là một trung tâm quan trọng của Phật giáo Kim Cương thừa. Nhóm khảo cổ đã khai quật di tích cổ tự Raktamrittika Mahavihara vào năm 1962 dưới sự chủ trì của tổ chức S.R Das.

Một số lượng lớn các di tích có ý nghĩa khảo cổ học đã được tìm thấy tại khu vực, bao gồm đầu vữa và con dấu mang các biểu tượng Phật giáo.

* Tu viện Jagjibanpur: Phía đông của quận Malda, gần biên giới với Bangladesh, phát hiện ra khi người dân tìm thấy một tấm đồng được trang trí bằng một dấu ấn hoàng gia. Các nhà nghiên cứu đã đưa ra điều này vào thế kỷ thứ 9, dưới thời trị vì của vua thứ tư của triều đại Pala của vùng Bengal của tiểu lục địa Ấn Độ Mahendrapala (trị vì: 845-860). 

Các nhà khảo cổ học tìm thấy năm gò mộ chính tại các địa điểm: Tulabhita, Akhridanga, Nimdanga, Nandagarh và Maibhita trong và xung quanh ngôi làng Jagjivanpur. Tulabhita, lớn nhất và ấn tượng nhất, lần đầu tiên được chọn để đào và một khu phức hợp tu viện xây bằng gạch rộng được phát hiện. Các nhà khảo cổ nói rằng tu viện này giống với ngôi cổ tự Vikramsila Mahavihara vĩ đại. Trong quá trình khai quật khu khảo cổ học này, phát hiện một pho tượng Phật bằng đồng, vị thần Marichi bằng kim loại, một số lượng lớn được đựng trong chum đất nung, mảng bám, hạt đá quý và mảnh nồi đất nung. 

3. Tham quan khám phá khảo cổ của Mogalmari ở Tây Bengal

* Chandraketugar: một địa điểm khảo cổ nằm bên cạnh sông Bidyadhari, cách Kolkata khoảng 35km về phía đông bắc quận Parganas, gần thị trấn Berachampa và đường sắt Haroa Road. Theo một số sử gia, khu vực Chandraketugarh và khu vực xung quanh có thể là nơi mà các nhà văn Hy Lạp và La Mã cổ đại biết đến có cùng tên với sông Ganges.

Chandraketugarh được cho là một phần của Vương quốc cổ Gangridai, được Ptolemy mô tả lần đầu tiên. Lịch sử Chandraketugarh bắt đầu từ gần thứ kỷ thứ 3 trước kỷ nguyên Tây lịch, trong thời tiền Mauryan. Qua các di chỉ, cho thấy khu vực này liên tục có người ở và phát triển mạnh qua thời kỳ Shunga-Kushana, từ thời Gupta và cuối cùng đến thời Pala-Sena. Các nghiên cứu khảo cổ học cho thấy Chandraketugarh là một thị trấn quan trọng và một thành phố cảng. Các cư dân đã tham gia vào các hoạt động thương mại thủ công khác nhau. 

* Di tích đang khai quật Dum Dum: cuộc khai quật này là cột mốc quan trọng trong lịch sử di sản Phật giáo của Bengal, là nguồn gốc của rất nhiều bằng chứng cho thấy lịch sử Bengal cổ đại, hay chính xác hơn lịch sử Kolkata gần đó, có thể được ghi lại. 

Sự phát hiện Chandraketugarh, một địa điểm khảo cổ gần đó, đã cung cấp bằng chứng rằng khu vực này đã có con người định cư hơn hai thiên niên kỷ. Lịch sử được ghi chép của thành phố tuy nhiên lại bắt đầu với việc Công ty Đông Ấn Anh đến đây vào năm 1690, khi công ty này đã củng cố việc kinh doanh mậu dịch ở Bengal. Job Charnock, một người quản lý công ty cuối cùng đã định cư ở Sutanuti sau khi đã xâm lược hết vương quốc Hijli và ông về mặt truyền thống được tin là người thành lập thành phố này, tuy nhiên gần đây các chuyên gia đã tán thành quan điểm rằng Job Charnock không phải là người sáng lập thành phố này. 

Nhưng các hiện vật được khai quật trong các cuộc khai quật tại đống Dum Dum nổi tiếng cho thấy lịch sử của khu vực này kéo dài ít nhất đến thế kỷ thứ 2 trước kỷ nguyên Tây lịch. Theo Khảo sát Khảo cổ học của Ấn Độ (ASI), dấu vết của các khu định cư đô thị có sự tương đồng gần giống với các khu vực được tìm thấy tại Chandraketugarh.

* Mogalmari: một ngôi làng và một địa điểm khai quật khảo cổ, huyện Paschim Medinipur, phía Tây Bengal cổ đại, bao gồm cả ngôi đại già lam Raktamrittika Vihara thế kỷ thứ 7 tại Karnasubarna ở thị trấn Murshidabad. Việc khai quật địa điểm bắt đầu vào năm 2002-2003 dưới sự lãnh đạo của Giáo sư Asok Datta thuộc Đại học Calcutta đã cho thấy sự có mặt của một tu viện Phật giáo từ thế kỷ thứ 6 đến thế kỷ 12. 

Trong số các di tích khảo cổ học thú vị nhất là tu viện Moghalmari, còn gọi là tu viện Bandaka, được ghi lại trong Đại Đường Tây Vực ký của Tam tạng Pháp sư Huyền Trang. Tu viện này được kiến tạo vào khoảng thế kỷ 5-6. các cuộc khảo sát được thực hiện cho đến nay đã cho thấy phức hợp tu viện lớn nhất ở Tây Bengal. Một số lượng lớn các đồng tiền thời trung cổ mang kinh điển Phật giáo, đồ gốm và gạch trang trí, tháp gạch và những hình ảnh của đức Phật và Bồ tát cũng đã được tìm thấy. Một cuộc khai quật chi tiết của địa điểm bắt đầu vào tháng 11 năm 2013 của nhóm khảo cổ học Tiểu bang đã dẫn đến việc phát hiện ra một số cổ vật.

Mặc dù Tamralipta bắt đầu suy giảm từ thế kỷ thứ 7, có bằng chứng cho thấy tu viện Moganthari tồn tại cho đến thế kỷ 12 bởi vì sông Subarnarekha gần đó là tuyến thương mại chính. 

Một cuộc khai quật vào năm 2012, đã phát hiện các pho tượng vữa khác nhau, trong các bức tường với các tranh họa vẽ hình ảnh chư Phật, Bồ tát. Theo Rajat Sanyal, một trong những thành viên của nhóm khai quật, cấu trúc này được xây dựng trong giai đoạn Phật giáo Kim Cương thừa. Các bức tượng nhỏ và các hiện vật dẫn đến ảnh hưởng của thời Gupta, thời kì định hình và phát triển của văn hoá truyền thống Ấn Độ, đạo Phật tiếp tục đã được truyền bá mạnh mẽ. Cùng với sự truyền bá đạo Phật, rất nhiều chùa hang (đục đẽo hang đá thành chùa) đã ra đời. Cùng với chùa là những pho tượng Phật được điêu khắc bằng đá hoặc trên đá.

Một cuộc khai quật chi tiết của địa điểm bắt đầu vào tháng 11 năm 2013 của nhóm khảo cổ học Tiểu bang đã dẫn đến việc phát hiện thêm một số cổ vật.

4. Nhà hát cho liên hoan di sản Phật giáo đầu tiên được tổ chức cùng với cuộc khai quật

Sự cần thiết phải nhìn lại lịch sử Bengal

Ánh sáng từ bi trí tuệ Phật giáo đã tỏa sáng đất nước Bengal cổ đại và một thời đánh dấu sự phồn vinh phú cường. Các di tích địa chất và khảo cổ học có rất nhiều câu chuyện không kể đến có thể dẫn đến những hiểu biết mới và đưa ánh sáng vào câu chuyện về quá khứ của chúng ta. Đáng chú ý, tất cả các địa điểm khai quật quan trọng của Tây Bengal và Bangladesh đều nằm trong bán kính 400km với Kolkata ở trung tâm. Liên kết này đang phát triển mạnh mẽ hơn với sự phát triển khảo cổ học ở phần phía nam của Bengal, mở đường cho lịch sử của khu vực được xem lại hoặc viết lại.

Phải mất nhiều thời gian để nhìn lại và tái khám phá, việc xếp hạng di sản này không chỉ lo ngại địa điểm khảo cổ, di tích, tu viện và tàn tích khác, nhưng một di sản trở nên sống động thông qua một nghiên cứu so sánh các văn bản, văn học, tác phẩm điêu khắc, tranh vẽ, dòng chữ và nền văn hóa bản địa của chúng ta; một di sản thể hiện bản chất thực sự của Phật giáo và giúp chúng ta khám phá ra một thế giới của những kho báu vô cùng quý giá. Di sản này có thể dạy cho chúng ta nghệ thuật sống thông qua ánh sáng từ bi trí tuệ của đức Phật – bậc thầy vĩ đại của chư thiên và hơn 7 tỷ người trên thế giới.

5. Một buổi diễu hành buổi sáng cho liên hoan di sản Phật giáo đầu tiên được tổ chức cùng với cuộc khai quật

Nữ học giả Madhusree Chowdhury là một nhà hoạt động văn hóa và xã hội gắn liền với các di sản văn hóa như Hiệp hội Phật giáo Bengal (Bauddha Dharmankur Sabha) (BDS), Hiệp hội Maha Bodhi Ấn Độ và Hiệp hội Thần học Bengal của Ấn Độ (BTS). Người sáng lập và là giám đốc, tạo nền móng Rupnagar Kolkata, nền tảng triết học và văn chương Attodeep, Madhusree cũng là biên tập viên của BDS Newsletter và là đồng biên tập của tạp chí BTS. Bà có mối quan tâm mạnh mẽ trong giao lộ giữa tôn giáo và văn hóa. Các bài viết của bà đã được xuất bản trên các tạp chí quốc tế, bao gồm The Maha Bodhi từ Kolkata và Mettawalokonaya từ Sri Lanka. Bà cũng tham gia với tư cách là một diễn giả trong nhiều cuộc Hội thảo quốc tế.