Mes Aynak, một thành phố Phật giáo 2.000 năm tuổi, nằm trên đỉnh một khu định cư thời kỳ đồ đồng 5.000 năm tuổi tại Afghanistan, được coi là một trong những địa điểm khảo cổ quan trọng nhất trên thế giới. Chỉ có khoảng 10% của khu vực rộng lớn 500.000 mét vuông này được khai quật, tuy nhiên nó sẽ sớm bị san bằng bởi một công ty khai thác mỏ Trung Quốc đang mong muốn thao túng với khoản lợi nhuận 100 tỉ USD cho chính quyền Mes Aynak. Cuộc chiến hiện nay là để bảo tồn kho báu vô giá này trước khi chúng mất đi mãi mãi.

Nằm trên Con đường Tơ lụa – tuyến giao thương nối liền Trung Quốc với phía Đông Địa Trung Hải, Afghanistan cổ đại là một khu vực có sức hấp dẫn với những người từ các dân tộc và các tôn giáo khác nhau, từ Ấn Độ giáo, Hồi giáo, Do thái giáo, Phật giáo và Zoroastrians. Mes Aynak là một thiên đường Phật giáo cổ xưa gồm những bảo tháp, đền, miếu, tu viện, và các di tích vô giá, lại nằm trên ngã tư văn hóa nối châu Á đến Địa Trung Hải.

Hàng ngàn hiện vật, bao gồm cả bản thảo cổ Phật giáo, khoảng 600 bức tượng Phật lớn và các bức bích họa miêu tả những cảnh về cuộc đời của Đức Phật, đã được khai quật cho đến nay, nhưng chỉ là số ít bề mặt. Địa điểm này rất lớn, các nhà khảo cổ mới chỉ khai quật một phần rất nhỏ của thành phố cổ này. Theo các báo cáo về Bảo tồn Mes Aynak: “Một số người tin rằng những khám phá trong tương lai tại khu vực này có khả năng xác định lại lịch sử của Afghanistan và lịch sử của bản thân Phật giáo”

Một số hiện vật trong hàng nghìn báu vật được thu hồi từ Mes Aynak. 

Credit: Brent E. Huffman / Saving Mes Aynak

Được phát hiện vào năm 1964, nhiều sự kiện chính trị (cuộc đảo chính của chủ nghĩa Mác, sự chiếm đóng của Liên Xô và sau đó là sự hiện diện của Mỹ) đã ngăn chặn việc khai quật tại khu vực này. Mãi cho đến năm 2004, các nhà khảo cổ Pháp quay trở lại đây, nhưng nó đã bị cướp phá rộng rãi. Khu vực này nằm cách 25 dặm về phía đông nam thủ đô Kabul, gần biên giới Pakistan ở tỉnh Logar do Taliban kiểm soát, nó cũng dựa trên một tuyến đường vận chuyển chủ yếu cho phiến quân nổi dậy từ Pakistan. Tuy nhiên, sự bất ổn và rối loạn của khu vực có vẻ là điều cần lo lắng.

Theo các báo cáo của Khảo cổ học đại chúng: “Mes Aynak nằm ở vị trí có nguồn tài nguyên đồng phong phú nhất của Afghanistan, ước tính khoản tiền ký gửi mà chính phủ Afghanistan và một công ty khai thác mỏ nhà nước Trung Quốc là 100 tỷ USD”.  “Để với lấy và nhận được khoản tiền gửi, địa điểm này phải bị phá hủy, cùng với sáu ngôi làng xung quanh.”

Để tăng lợi nhuận, công ty thuộc sở hữu của chính phủ Trung Quốc lên kế hoạch sử dụng các phương pháp rẻ nhất để chiết xuất đồng, được gọi là khai thác mỏ lộ thiên. Đây là cách khai thác mỏ phá hoại môi trường nhất. Nó sẽ phá hủy toàn bộ khu vực khảo cổ học, những dãy núi và mỗi di tích quý báu bên trong nó.

Bản hợp đồng đã đối mặt với nhiều tranh cãi ngay từ đầu – nó được che chắn bởi những luận điệu tham nhũng từ khi nó được “ký ngầm” tám năm trước đây và vị Bộ trưởng đã từ chức ngay sau những báo cáo rằng ông đã bỏ túi một khoản hối lộ 30 triệu USD từ các công ty khai thác mỏ.

Địa điểm khảo cổ Hilltop tại Mes Aynak (Wikimedia Commons)

Tuy nhiên, mọi thứ vẫn chưa phải là chấm hết. Áp lực của công chúng đã trì hoãn quá trình khởi công của hoạt động khai thác khoáng sản. Hiện nay nhà khảo cổ Afghanistan là Qadi Temori và đạo diễn bộ phim tài liệu Mỹ Brent Huffman đang hoạt động để gia tăng áp lực quốc tế với các công ty khai thác mỏ Trung Quốc, chính phủ Afghanistan và UNESCO, trong một nỗ lực để lấy thêm thời gian cho các nhà khảo cổ tìm lại và bảo tồn các di tích trước khi địa điểm này bị phá hủy.

Đội Bảo tồn Mes Aynak đã tung ra một cuộc vận động quyên góp trên Indiegogo, điểm quyên góp lớn nhất thế giới và hy vọng sẽ có thêm hàng ngàn chữ ký kiến ​​nghị đến trang Change.org yêu cầu Tổng thống Afghanistan là Mohammad Ashraf Ghani bảo vệ địa điểm được UNESCO mệnh danh là di sản thế giới này khỏi sự hủy diệt.

Đội bảo tồn Mes Aynak viết: “Các nhà khảo cổ Afghanistan phải đối mặt với một cuộc chiến không cân sức chống lại Trung Quốc, Taliban và chính quyền địa phương để bảo tồn di sản văn hóa của họ khỏi khả năng bị xóa sổ.” Tuy vậy, chưa phải là quá muộn để đảm bảo rằng lợi nhuận và tham lam được ưu tiên hơn bảo tồn quá khứ xa xưa của chúng ta.