Về nghệ thuật, như đã thấy rõ, nó không thể tách rời khỏi Phật giáo. Viếng thăm chùa Horyuzi (法隆寺/Pháp Long tự) gần Nara bạn sẽ thấy rằng đây là một kho tàng nghệ thuật. Riêng quần thể kiến trúc, không nói đến các bích họa và những tác phẩm điêu khắc mà tất cả chúng là những công trình nghệ thuật vĩ đại, là một di tích nổi bật nhất chịu ảnh hưởng Phật giáo. 

Vào các thời Heian (平安/Bình An 784-1192), Kamakura (鎌倉/Liêm Thương 1192-1333) và Asikaga (足利/Túc Lợi 1392-1573), hầu hết những kiệt tác nghệ thuật đều được nối kết trực tiếp hoặc gián tiếp với Phật giáo. Bất kỳ ngôi chùa lịch sử nào ở Kyoto và vùng lân cận đều là nơi lưu giữ những tác phẩm nghệ thuật do những người Nhật Bản kỳ tài sáng tác nên, mà nguồn cảm hứng và ý tưởng có thể truy nguyên từ Phật giáo.

Ở Ấn Độ, nơi Phật giáo khởi xuất, tôn giáo và triết học thật sự gắn kết chặt chẽ với nhau đến độ không thể phân biệt cái này với cái kia.

Trí tưởng tượng tôn giáo đã giúp tạo nên nghệ thuật trong khi trực giác tôn giáo đã chứng tỏ là một sự kích thích lớn lao cho sự suy luận. Trong khi trực giác trong một vài cách đối nghịch với suy luận, sự suy luận thực sự có gốc rễ ở nơi trực giác và dễ dàng thoát ra khỏi trực giác dưới những điều kiện thuận lợi. Đây là một trong những lý do tại sao Phật giáo thì thiên về trí thức hơn bất kỳ hệ thống tôn giáo nào khác trên thế giới, và Phật giáo nguyên thủy thậm chí đã được đồng nhất với một trào lưu đạo đức được xây dựng một cách khoa học. 

Do vậy, tâm thức người Nhật mà nó được nuôi dưỡng và giáo dục trong môi trường Phật giáo có thể nắm bắt những tư tưởng triết học cao nhất mà những trí thức phương Tây đạt đến. Học thuyết của Hoa Nghiêm tông về sự tương sinh ở trong vũ trụ là điểm cao nhất của trực giác Phật giáo. Những triết gia có thể nói chi tiết về nó và trình bày nó một cách có phân tích và phù hợp với những quy tắc của phép biện chứng, nhưng về cơ bản tôi tin rằng không tâm thức con người nào có thể sâu hơn trực giác của Phật giáo. Người Nhật đã được rèn luyện ở nơi đó hơn một ngàn năm, dù rằng chỉ một ít người có thể thực sự hiểu tất cả những bí ẩn của giáo pháp Phật giáo.

Một vài nhà phê bình nước ngoài nghĩ rằng tâm thức người Nhật không có triết học. Dù họ có muốn nói thế nào đi nữa, người Nhật chắc chắn có cách của họ trong việc giải thích đời sống và tự nhiên, và nếu cần thì biết cách để phân tích trực giác của họ có logic.

Ít nhất có một điều trong lịch sử của Phật giáo Nhật Bản mà bất kỳ người viết nào về chủ để này không thể phớt lờ, đó là sự ảnh hưởng của Phật giáo vào Busido (Võ sĩ đạo: con đường của người võ sĩ). Đúng hơn có thể nói đó là sự ảnh hưởng của Thiền, bởi vì chính tầng lớp Samurai chuyên học Thiền. Lý do là rằng Samurai luôn nghĩ về cái chết mà nó có thể xảy ra bất kỳ lúc nào với họ. Trong khi cái chết là vấn đề lớn nhất đối với tất cả chúng ta và nó thật sự là điều đưa chúng ta đến với tôn giáo, thì đối với Samurai, đây là một điều nghiêm trọng hơn vì công việc của họ là chuốc lấy nó. Công việc của họ là chiến đấu và giao chiến, có nghĩa là giết đối thủ hay bị đối thủ giết. 

Do đó, vị Sumurai có bản lĩnh và khả năng nhất là người có thể coi thường cái chết. Nhưng sự coi thường này không phải là việc từ bỏ đời sống trong hình thức của một kẻ liều mạng. Ở đây nên có một vài hiểu biết triết học về câu hỏi “sống là gì?”, hay “chết là gì?” Sự hiểu biết này được Thiền đưa ra một cách đơn giản và trực tiếp, tức là, không qua phương tiện tri thức và nghi lễ phức tạp, điều rất thích hợp với tâm lý Samurai.

Samurai có thể là một chính khách quan trọng, hoặc một học giả uyên thâm, nhưng một điều cần nhất đối với vị này là ở trên cái chết. Khi tâm của họ không bị cái chết chi phối, thì đối với bất kỳ quyết định gì mà họ đưa ra trong công việc của mình họ có thể thực hiện chúng bất chấp kết quả xảy ra với bản thân là gì.

Võ sĩ đạo đã phát triển dưới triều Hozyo khi Thiền Phật giáo được giới thiệu vào Trung Quốc, và lập tức được hoàng gia Hozyo đón nhận. Họ được ghi nhận vì đời sống giản dị, dũng cảm và sự cai trị anh minh của mình. Cuộc xâm chiếm của người Mông Cổ, mà nó thật sự là một sự kiện lớn nhất trong lịch sự Nhật Bản trước cuộc chiến Nga-Nhật (1904-1905), bị đẩy lùi bởi họ, và hầu hết những sử gia nghĩ rằng sức mạnh trọng tâm ở trong nhiệm vụ bắt nguồn từ việc rèn luyện của họ ở nơi Thiền. Như vậy rõ ràng rằng Thiền là một lực đẩy tâm linh mạnh mẽ cho việc xây dựng Võ sĩ đạo của người Nhật.

Trong số những đóng góp quan trọng nhất mà Phật giáo đã đem đến cho văn hóa tâm linh và đạo đức của người Nhật, chúng ta có thể đề cập đến tinh thần bao dung và tình yêu thiên nhiên. Tinh thần bao dung ở đây cho thấy là một thứ tình yêu tâm linh đối với kẻ thù. Khi những người xâm chiếm Mông Cổ bị đẩy lùi, vì điều này nhiều người đã hy sinh mạng sống ở cả hai phía, một ngôi đền được xây dựng sau đó tại Kamakura để an ủi những vong hồn tử trận, cả người Nhật và người Mông Cổ. 

Vào lúc kết thúc chiến tranh Triều Tiên do Taiko Hideyosi đảm trách vào năm 1591-1598, một đài tưởng niệm được dựng lên ngay tại Triều Tiên và một đài khác ở tại núi Koya, cả hai dành cho những người hy sinh ở cả hai phía, người Nhật và người Triều Tiên, cầu nguyện cho tất cả họ đạt được Phật quả bất kể họ đại diện cho phía nào. Như vậy, cái chết xóa bỏ tất cả những suy xét trần tục và hợp nhất tất cả mọi người chúng ta trong một thực tại, đó là ở trong Phật quả.

Tình yêu thiên nhiên mà nó là bẩm sinh trong tâm hồn người Nhật đã được Phật giáo nâng cao thêm và trao cho một ý nghĩa sâu sắc hơn. Những gì ở đây là sự thể hiện tâm linh; việc thể hiện tình cảm chân thành đối với thiên nhiên trong trường hợp này là một tình cảm tôn giáo cao cả và toàn diện nhất đối với nó, hữu tình và vô tình. Những gì được biết là kuyo (puja trong tiếng Sanskrit) là một trong những sự thể hiện tình cảm ấy. Puja có nghĩa gốc là “kính trọng”, “tôn kính”, hay “tôn thờ”. Điều này dành cho cả con người và những đối tượng không tri giác. Khi nó được áp dụng cho một con người ngày nay ở Phật giáo Nhật Bản, đó là thực hiện việc dâng tặng, trong hầu hết mọi trường hợp là vật chất. Khi nó được thực hiện đối với những chúng sanh khác bao gồm những người chết và thậm chí những vật dụng do con người tạo ra, nó là tình cảm của tình thương yêu được thể hiện trong một hình thức Phật giáo đặc biệt.

Chư Tăng Phật giáo Nhật Bản

Chúng ta thường nghe hay đọc về một nghi lễ Kuyo được tiến hành cho loài côn trùng ca hát ở những cánh đồng mùa thu, hay cho những cây bút lông mà những họa sĩ và người viết thư pháp vứt bỏ, hay những cây kim mà những người thợ may hay những bà nội trợ sử dụng, hay những đồ chơi bị hỏng, hay những xác người hay xác thú được sử dụng cho những nghiên cứu y khoa, hay những con cá bị mắc lưới của các ngư phủ, những con thú bị những đồ tể giết, những kẻ thù bị thất bại trong cuộc chiến, những động vật bị chết ở trong tình trạng bị giam cầm, ví dụ ở trong những sở thú, hay những cây cỏ bị nhổ bỏ trên cánh đồng, và nhiều đối tượng khác, của thiên nhiên hay do con người làm ra. 

Để hiểu sự kỳ lạ của việc thực hành Phật giáo này, ta phải làm quen với tình cảm của Phật giáo Đại thừa về việc cứu độ phổ quát và tình bằng hữu khắp vũ trụ, mà nó là không gì hơn tình cảm thương yêu đối với tất cả vạn vật có tri giác và không tri giác. 

______________

* Phần trích dịch này thuộc chương IV trong cuốn Japanese Buddhism của Daisetz Teitaro Suzuki.